W wielu rodzinach żyje tradycja przekazywania wykonywanego zawodu z ojca na syna. Ojciec uczył zawodu swoje dzieci, z kolei jego przyuczał do zawodu jego ojciec, jego ojca przysposabiał do rodzinnej profesji jego ojciec, … itd. Taki swojski łańcuszek – łun łunego, łun łunego. Rodzinna sztafeta pokoleń. Zabezpieczanie siebie na starość poprzez przekazanie w schedzie swym dzieciom źródła utrzymania dla całej rodziny. W mojej rodzinie tego nie było. Przynajmniej tak do tej pory myślałem. Do chwili gdy w pojawiających się w internecie aktach, czarno na białym, przez kilka pokoleń,  powtarzała się profesja moich przodków. Profesja ściśle związaną z kościołem katolickim i z jego obrzędami. Z posługą do mszy. Tu szybko wyjaśniam – nie chodzi o kapłana. Nie po tym ojcu (duchownym) rodzili się moi przodkowie przejmujący rodzinną specjalizację. Moi męscy przodkowie z dziada, pradziada byli organistami. Zwyczaj przygrywania księdzu do mszy trwał w mojej linii po mieczu kilkadziesiąt lat. Tą regułę przerwała moja ojczysta prababka, Waleria.

Organiści. Muzycy grający na organach. Do najbardziej znanych należeli Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel, Stanisław Moniuszko, Feliks Nowowiejski. Najbardziej znanym utworem skomponowanym przez kościelnego organistę Franza Xawera Grubera, jest kolęda „Cicha noc”.  Zawód który wykonują kościelni organiści nie jest łatwy. Zmusza ich do wielu wyrzeczeń. Kościelny organista musi współgrać z kapłanem, orientować się w jakiej tonacji i rytmie zagrać i zaśpiewać. Kilka razy dziennie. Rano i wieczorem. W świątek i piątek. W weekendy i kościelne święta. Zawsze dyspozycyjny, na posterunku. Organy są instrumentem o który też trzeba regularnie dbać. Te stare, często wymagały napraw. Lepiej miał tylko ksiądz.

Gdy na Mszy św. zabraknie organisty milknie śpiew. Z czasem nie podejmuje go także kapłan celebrujący Mszę św. Wierni nierówno, mimochodem i pod nosem odpowiadają na wezwania kapłana. Pewnie dlatego posługa organisty była i jest ceniona przez zawiadujących parafiami proboszczów. Dawniej z urzędem kościelnego organisty wiązały się liczne przywileje. Większe, bogatsze parafie oferowały przyjmowanemu muzykowi mieszkanie, powszechnie zwane organistówkami. Były to wolnostojące budynki ufundowane przez parafię. Zazwyczaj ulokowane były one w pobliżu kościoła. Do skromnych pensji, organiści dorabiali grając na ślubach, chrzcinach i pogrzebach. Mogli uczyć w kościołach gry na organach przyszłych organistów, pobierając od nich opłatę za naukę. W adwencie roznosili opłatki. W świątecznym, bożonarodzeniowym okresie chodzili po kolędzie. Wśród okolicznej ludności cieszyli się wielkim mirem. Byli zawsze pod ręką, gdy ojcowie przynosili do chrztu swoje dzieci. Stąd w tak wielu aktach urodzonych, jest tylu organistów zapisanych jako świadków chrztu. Bo organista to był ktoś. Grał dla Boga i dla ludzi.

Przypuszczam, że „moich mazowieckich organistów”; do nauki gry na organach, od dziecka gonił do klawiszy ich ojciec a mój praprapradziadek Joachim Kuźmiński. Być może pedagogusem był jego teść organista kuflewski, Paweł Michniewski (mój 4xdziadek). Wcześniej tych nauczycieli też uczyli ich ojcowie. Przyszli adepci od małego dziecka przebywali z rodzicami w kościele. Przysłuchiwali się grze ojca (lub dziadka). Z ciekawością przyglądali się jak gra przyciskając wielkie klawisze, licznie uszeregowane na organowym manuale. Potykali się o klawiaturę nożną, szelkami zahaczali o wystające registry. Zapewne początkowo dziwili się skąd wydobywają się rozchodzące się po całym kościele piękne dźwięki. Później być może poznawali mniej przyjemną stronę gry na organach, wymagającą znacznej siły fizycznej tj. kalikowanie czyli pompowanie powietrza w miechy, które dostarczały powietrze do organowych piszczałek. Gdy połknęli muzycznego bakcyla, zostawali kontynuatorami rodzinnego zawodu. Często stawali przed wyborem – gra na organach czy nauka w seminarium. Do takich wniosków doszedłem, analizując nazwiskach niektórych katolickich księży. Nie sprawdzałem których powołań było więcej. Skupiałem się na protegowanych św. Cecylii.

Osobę kościelnego organisty i jego posługę wierni zazwyczaj dostrzegają tylko raz w tygodniu na niedzielnej Mszy św. Bywa nieraz, że przez przyjezdnych gości, do jego oceny wystarczy tylko jeden jedyny dzień z życia kościelnego organisty. Nieważne ślub czy chrzest. Liczne tego przykłady można oglądać na youtube. Kto śpiewa – dwa razy się modli. Nie grzeszy ten co fałszuje. Ten co śpiewa i musi słuchać kakofonii – modli się cztery razy. W myśl starych zasad rekrutacji – śpiewać każdy może – niektórzy księża przyjmowali organistów jak leci. Dziś zgodnie z artykułami Instrukcji synodalnej „Posługę organisty może podjąć każdy katolik, zarówno mężczyzna jak i kobieta, posiadający należyte kwalifikacje fachowe i moralne”, ale… Stawiane są także wyższe poprzeczki – „Od kandydata do posługi organisty należy wymagać ukończenia Studium Organistowskiego” a w większych parafiach, dyplomu szkoły muzycznej. Przy naborze wymagane są także: minimum trzyletnia praktyka, umiejętność nauczania śpiewu, dyrygowania i prowadzenia chóru. Na organistę nakłada się także obowiązek doskonalenia wyuczonych umiejętności gry i śpiewu. Dla Boga i dla ludzi. I wszystko gra.

Jerzy Wnukbauma.

Walecznych tysiąc opuszcza Warszawę

Przysięga klęcząc; naszym świadkiem Bóg

Z bagnetem w ręku pójdziem w świętą sprawę

śmierć naszym hasłem niechaj zadrży wróg.

I dobosz zagrzmiał już sojusz zawarty

z panewką próżną idzie w bój pułk czwarty.

Julius Mosen

Przeglądając porozrzucane po licznych księgach parafialnych akty moich krewnych, natrafiłem na akt małżeństwa mojej pierwszej kuzynki w czwartym pokoleniu, wnuczki mojego 4x pradziadka. Było to jej drugie małżeństwo. Od niespełna roku, dokładniej …”od 25 lutego roku ubiegłego wdowa po żołnierzu wojsk polskich pułku dwudziestego piechoty liniowej, poległym w batalii pod Grochowem.” Jak chłonny wiedzy studenciak sprawdziłem co na temat bitwy mówią wszechwiedzące Google. Przypomniałem sobie wiedzę o powstaniu listopadowym i o bitwie pod Olszynką Grochowską. Gdy zaspokoiłem swoją wiedzę, pozostała ciekawość – skąd w 1832 roku, kilka miesięcy po bitwie o Olszynkę Grochowską moja pra…kuzynka wiedziała, gdzie walczył i poległ jej mąż.

Strategia i taktyka dawnych walk, polegała na zaangażowaniu jak największej ilości wojska i dążeniu do rozstrzygnięcia konfliktów w decydującej bitwie. Drogą do zwycięstwa było wykrwawienie się przeciwnika. Ludzkie życie nie miało wartości. Pojedynczy żołnierz był bezimiennym graczem i nie znaczył nic. Liczyły się rzucane do boju masy „armatniego mięsa”. Po bitwie, świadectwem rozegranych dramatów, były liczne masowe groby rozsiane na szlakach ofensyw. Kryły one anonimowych uczestników walk. Po wsiach i miasteczkach do których nie powróciło kilkudziesięciu lub kilkuset ich mieszkańców stawiano symboliczne mogiły. Zbyt wielu poległych nie miało swojego grobu. Ich ciał nie odnaleziono lub nie zidentyfikowano. Symbolem ich losów są groby nieznanego żołnierza. Te jednak bardziej upamiętniają miejsca stoczonych bitew, niż przywołują ich bohaterskich uczestników. Z czasem zmieniła się strategia i taktyka walk. Po rewolucji technicznej, do dyspozycji armii stanęła rzesza naukowców; konstruktorów, inżynierów, mechaników, chemików, fizyków… Do ich pomocy oddawano nowoczesne laboratoria i instytuty naukowe. Wszechobecne w armii konie, zastąpiono nowoczesnymi środkami transportu. Zapotrzebowanie w paliwo i na surowce strategiczne stało się jednym z głównych działań do ich pozyskiwania. To z kolei spowodowało wytyczanie nowych obszarów w konfliktach zbrojnych. Żołnierzy zaczęto wyposażać w znaki tożsamości – nieśmiertelniki.

Nieśmiertelniki, identyfikatory żołnierzy w razie ich śmierci, lub zranienia, zostały wprowadzone dość niedawno. W Polsce zostały wprowadzone po Bitwie Warszawskiej rozkazem z dnia 22.12.1920 roku. Rozkaz ten nakazywał zaopatrzenie w nieśmiertelniki każdego żołnierza i zobowiązywał ich do jego noszenia w czasie wojny (po mobilizacji). Od tego czasu zmieniały się zarówno ich wzory jak i materiały z których je wyrabiano. Niezmiennym jest fakt, że noszący je człowiek-żołnierz jest bezimiennym numerem w machinie wojennej, opętanych manią wielkości szaleńców. Nieśmiertelniki nie stanowią też żadnej gwarancji, że wygrywający wojnę będzie przestrzegał międzynarodowych umów i będzie zainteresowany ustaleniem tożsamości  poległych żołnierzy. Dowodem są liczne przykłady niemieckich i sowieckich władz okupacyjnych, a także rodzimych, powojennych władz komunistycznych, które skupiały się na wyłapywaniu i mordowaniu pozostałych przy życiu żołnierzy. Niechęć okupantów a później komunistów przyczyniły się do tego, że do dziś niewiadomo ilu żołnierzy poległo, oraz kto i gdzie zginął. Dziś wątpliwa jest także szansa jaka pojawiła się ostatnimi czasy. Badania DNA. Jest zbyt kosztowna, a czas nieubłagalnie płynie i robi swoje.

W świetle powyższego uzasadniona była moja dociekliwość – skąd w 1832 roku moja pra wiedziała, że  poległ jej niedawno poślubiony mąż i na dodatek skąd umiała dokładnie wskazać gdzie i kiedy zmarł?  Nie była w tym odosobniona. Takich jak ona wdów było tysiące kobiet. Część z nich o śmierci mężów dowiadywała się od ich towarzyszy broni którzy mieli szczęście przeżyć i powrócić do domu. W jej przypadku sprawa też była prosta. By powtórnie wyjść za mąż poruszyła niebo i ziemię by udokumentować fakt śmierci swojego męża. Odszukała dwóch świadków jego śmierci. Złożyła w Sądzie Królestwa Polskiego prośbę o uznanie go za zmarłego. Po uznaniu go za poległego w bitwie, dostała pozwolenie na ponowne małżeństwo. W akcie jej drugiego małżeństwa, ksiądz przy jej nazwisku zapisał – …”od 25 lutego roku ubiegłego wdowa po żołnierzu wojsk polskich pułku dwudziestego piechoty liniowej, poległym w batalii pod Grochowem.” Jak widać zarówno przynależność wojskowa jak i miejsce stoczonej bratali nie były tajemnicą wojskową. Od 31 stycznia 1832 roku powtórnie została mężatką, a wkrótce matką ośmiorga dzieci, w tym trójki przyszłych żołnierzy. O jej pierwszym mężu pisali niemieccy (Polenlieder) i francuscy poeci i pisarze wychwalając męstwo żołnierza polskiego. Z tego czasu w Polsce najbardziej znany jest wiersz Juliusa Mosena, którego przetłumaczone na język polski słowa posłużyły  do skomponowania pieśni o powstańcach listopadowych – „Walecznych tysiąc”. Waleczność jej synów i wnuków opiewali inni, m.in. szwedzka hardrockowa grupa Sabaton. Rodzimi w tym czasie poprzestali na słowach krytyki pod adresem dowódców, popełnionych przez nich błędów taktycznych, rozbudzonych nadziejach, bezsensowności walki. Bo my potrafimy komplikować swoje życie doszukując się Bóg wie czego w powodzie naszych klęsk. Stąd powiedzenie – Mądry Polak po szkodzie. Warto pomyśleć przed szkodą.

Jerzy Wnukbauma.

Daleki jestem od postrzegania wsi jako pięknej, błogiej i cichej mieściny. Wyidealizowanej, pełnej szczęścia, miodem i mlekiem płynącej krainy, którą zewsząd otacza wszechobecna przyroda. Miejsca dającego wrażenie beztroski, pojednania z naturą i poczucie wewnętrznej, duchowej równowagi. Z punktu widzenia „odwiecznego” mieszczucha nawet współczesna mi rozwijająca się, powojenna wieś jawiła mi się raczej jako skupisko wszechobecnej nędzy i ubóstwa. Wylęgarnia przesądów i zabobonów nierozerwalnie związanych z porami roku i towarzyszącym im cyklem ludowych obrzędów. Hamulcowym przemian. Zapieckiem w którym ubiegający czas regulowało gdakanie kur i pianie koguta. To swoje mieszczańskie spojrzenie na polską (i nie tylko) wieś zmieniłem wraz z poznawaniem moich korzeni. Korzeni wywodzących się de facto ze wsi. Artykuł dedykuję wszystkim moim i mojej żony przodkiniom.

Jest jednak coś co podoba mi się na wsi. To uprzywilejowana pozycja chłopa. Patriarchat.  Układ społeczny dający mężczyźnie pozycję i władzę. Chłop potęgą jest tu i basta. Od żony wymagał bezwzględnego posłuszeństwa. Za najdrobniejszą niesubordynację miał ją prawo bić ilekroć uznał to za stosowne. Uprzywilejowana pozycja mężczyzny jako głowy rodziny była widoczna także podczas prac polowych. Chłop bronił się od zginania karku oraz robót związanych z bezpośrednim kontaktem z matką ziemią. Te prace wykonywały kobiety. Żęcie sierpem, zbieranie pokosów zboża, wykopki, plewienie chwastów, to należało do zakresu obowiązków kobiet. Do mężczyzn należała orka, siew i kośba. Podziałowi na męskie i babskie zajęcia podlegał także podział prac w chłopskiej chałupie  i zagrodzie. Do chłopa należała opieka nad zwierzętami pociągowymi (konie, woły). Kobiety doglądały; krów, świń, owiec i ptactwa. Pieliły i uprawiały przydomowe ogródki. Utrzymywały czystość w chacie, piekły, gotowały, myły naczynia, prały, opiekowały się dziećmi, przędły, szyły, czyściły buty i odzież… Nachodziły się od stołu do kuchni, od studni do garnków, od koryta do koryta, nazginały się karków, nadźwigały, a wieczorem gdy dzieci i gospodarz znużony pracą poszedł spać; przędły, szyły, cerowały, prasowały, odmawiały pacierz i ostatnie kładły się spać.  Choć czas pracy wieśniaczek był znacznie dłuższy od czasu pracy ich mężczyzn i tak ich domowe zajęcia uznawane były za mniej wartościowe i znacznie lżejsze od męskich prac gospodarskich.

Praca w wiejskim gospodarstwie zaczynała się wcześnie rano. Według Kolberga o „godzinie 3ciej lub wpół do 4tej wstają ludzie po wsi”. Tak wczesna pora pobudki wymuszona była przez wygłodniałe zwierzęta w stajniach i oborach.  Powszedni dzień gospodarze zaczynali od odmawiania pacierza. Po porannej modlitwie chłop rąbał drzewo, rżnął sieczkę dla bydła i szedł w pole, lub na robotę do pana. W tym czasie jego żona doiła krowy, ścieliła bydłu, wyrzucała spod niego gnój, podrzucała mu siana. Z ciężkim skopem mleka wracała do chałupy, rozpalała ogień, szła po wodę, gotowała strawę i zanosiła ją mężowi w pole. Po powrocie do domu miała wolny czas dla siebie. W tym czasie przynosiła wodę ze studni, zmywała naczynia, sprzątała, przędła, sporządzała odzienie, naprawiała go lub szyła nowe. Raz lub dwa razy w tygodniu szła do rzeki i okładała kijankami pranie. Później przebierała kaszę, łuskała groch, szatkowała kapustę, gotowała obiad, szła go zanieść mężowi na pole. W powrotnej drodze do domu rwała trawę dla bydła i pokrzywy dla świń, ładowała to wszystko do chusty i obładowana wracała do domu. Szła po wodę, myła naczynia i garnki, podsypywała ziarna ptactwu, darła pierze, gotowała kolację. Gdy wrócił chłop i zjadł kolację, myła naczynia. Choć była zmęczona zasiadała do żaren i mełła w nich ziarna. To wtedy od swojego chłopa słyszała – „Daj ja pobruszę, a ty poczywaj”. Szła odpocząć bo czekała ją jeszcze inna praca. Z chłopem. Nie zaprzątali sobie głowy próżną gadaniną. Przez szereg lat przekazywała jego geny wydając na świat liczne potomstwo – męskie na obraz i podobieństwo chłopa, żeńskie na wzór i kontynuację jej losu.

Dzisiejsza kobieta wiejska łączy tradycję z nowoczesnością, bo dzisiejsza wieś jest całkowicie inna. Trochę taka jak ta przedwieczna: piękna, cicha, sielska. To w końcu przecież jest wieś. Z drugiej strony dostrzegam jej pauperyzację, hektary nieużytków, odchodzenie od tradycyjnych metod hodowli i produkcji. Kobiety już nie siadają pobruszać. Bo chleb produkuje się przecież w piekarni.

Jerzy Wnukbauma

Gdy przyszedł czas na zrobienie wywodu przodków mojej żony, zgodnie z tym co podają wszystkie genealogiczne podręczniki, zacząłem od siebie. Lecz zanim zidentyfikowałem się w drzewie jako probant, sięgnąłem do podręczników i przypomnienia sobie nie tak odległej historii świętokrzyskiej wsi.  Historii którą pisali rodzice i dziadkowie mojej żony.

Wsi wesoła, wsi spokojna,

Byłabyś bogata, ale przyszła wojna.

Ludobójcze plany wyniszczenia ludności polskiej i eksploatacji terenów Polski, zostały opracowane na długo przed rozpoczęciem II Wojny Światowej. Plany te powstawały na biurkach oraz sztabowych mapach obu najeźdźców ziem polskich i były przez obie strony szczegółowo koordynowane. Podpisanie Paktu Ribbentrop-Mołotow sfinalizowało ten zdradziecki układ. Po napaści Niemiec i ZSRR na Polskę i po zdławieniu wszelkich przejawów życia narodowego, zaczęło się wdrażanie przez okupantów planów unicestwienia Polski. Zakładały one wymordowanie polskich elit, ujarzmienie Narodu Polskiego, a później stopniową jego depopulację i zaludnienie terenów Polski przez kolonistów niemieckich i sowieckich. Sowieckich, bo na Kresach występował podobny schemat, lecz ten przebiegał pod hasłem wkroczenia Armii Czerwonej w celu „udzielenia pomocy bratnim narodom”.

Od chwili wkroczenia na tereny Polski, armia niemiecka prowadziła wojnę totalną wobec podbitego narodu. Już w pierwszych dniach wojny frontowe oddziały Wermachtu dopuściły się licznych mordów na wziętych do niewoli jeńcach wojennych oraz na ludności cywilnej. Władza Wermachtu trwała do końca października 1939 roku. Później armia przekazała pełnię władzy niemieckiej administracji cywilnej. Tereny Polski nie przestały być świadkiem gwałtownych wstrząsów. Policja i żandarmeria stosowały przemoc na ludności cywilnej bez względu na wiek i płeć. Na kilka lat, terror i przemoc stały się metodą rządów.

Oracz pługiem zarznie w ziemię,

A okupant polskie plemię.

W latach okupacji podbite ziemie polskie traktowane były przez okupantów jako olbrzymi obóz pracy, eksploatacji, wyzysku i grabieży. Stosowanie represji na ludności wiejskiej oprócz zastraszania i wymuszania posłuszeństwa miało także na celu realizację nałożonych przez okupanta na polską wieś obowiązków kontyngentowych. Wszystkie wsie zostały objęte obowiązkowymi dostawami żywności, świadczeniem przymusowej pracy na rzecz Niemców – wysyłka na roboty do III Rzeszy, szarwarki, podwody. Kontyngenty narzucane i co roku zwiększane przez okupanta, nierzadko przewyższały zebrane plony. Podczas odbioru obowiązkowych dostaw płodów rolnych, Niemcy dopuszczali się  oszustw celowo rozkalibrowując wagi lub określając na oko rekwirowane worki ze zbożem np. za metr oddanego zboża wpisywano 75kg. Przeciwko wsiom niewywiązującym się z obowiązkowych dostaw urządzano wyprawy karne. Za niewywiązywanie się z obowiązkowych kontyngentów groziły konfiskaty, pobicia, więzienie, karne obozy, wywózka do obozów koncentracyjnych i nierzadko śmierć. Takie same kary groziły za pokątny ubój zwierząt hodowlanych.  Niemcy z czasem podwyższyli i tak wielkie obciążenia kontrybucyjne, których rozmiary przekraczały możliwości gospodarstw chłopskich. Taka eksploatacja ekonomiczna doprowadziła do znacznego zubożenia ludności wiejskiej. Jak podają polskie źródła, na ziemiach włączonych do III Rzeszy tylko do lutego 1942 roku skonfiskowano Polakom blisko 900 tys. gospodarstw rolnych o łącznym obszarze 9.2 mln ha. W kolejnym 1943 roku w GG skonfiskowano 800 tys. gospodarstw. Z okupowanych ziem zrabowano i wywieziono w głąb Rzeszy miliony ton zboża, ziemniaków i innych płodów rolnych. Sowiecka polityka w stosunku do Polaków na zagarniętych wschodnich ziemiach różniła się od tej jaką stosował okupant niemiecki. Tu dominowały czystki etniczne. Wypędzoną ze swej ziemi ludność polską, wywożono bezpowrotnie na przymusowe roboty do sowieckich łagrów. Uwięzieni w rozsianych po całym ZSRR gułagach Polacy, stanowili tanią siłę roboczą.

Gdy się z Niemcem rozprawiemy,

komin w koło obsiędziemy.

Wobec polityki okupantów, chłopi polscy nie stali bezczynnie. Niepokorność chłopska uwidoczniła się na samym początku wojny. Kilka miesięcy po jej wybuchu, w 1940 roku na ziemiach polskich istniało już ok. 200 organizacji podziemnych. Znaczną siłę, drugą co do wielkości, stanowiły oddziały Chłopskiej Straży. Wiosną 1941 roku przemianowanej na Bataliony Chłopskie. W 1944 roku BCh  liczyły ok. 160tys żołnierzy. Głównym jej celem była obrona ludności polskiej przed nasilającym się terrorem oraz eksploatacją gospodarczą. Około 80% sił partyzanckich BCh koncentrowało się w okręgach; kieleckim, lubelskim i krakowskim. Na terenie dawnego województwa kieleckiego działał III Kielecki Okręg Batalionów Chłopskich. Ich najsłynniejszymi akcjami były; dwukrotne rozbicie więzienia w Pińczowie, utworzenie Republiki Pińczowskiej, zwycięskie starcie pod Słupią w pow. buskim z niemiecką 17 Dywizją Pancerną, oraz walki o wyzwolenie Skalbmierza oraz walki o utworzenie przyczółka baranowsko-sandomierskiego. BCh pozostały oddziałami zbrojnymi polskiego ruchu ludowego do końca II wojny, do 1945 roku.

Chwała Bogu, że te kraje

niosą insze obyczaje.

Odwaga i waleczność żołnierzy rekrutujących się z Ziemi Kieleckiej uwidoczniła się tuż po wybuchu II Wojny Światowej. Z tej ziemi pochodził garnizon w dniach 1-7 września 1939 roku broniący  Westerplatte. Skapitulował gdy brakowało im amunicji. Na początku wojny cała Ziemia Kielecka stała się kolebką ruchów partyzanckich. Duże zalesienie terenu, jego górzyste ukształtowanie, trudno dostępne miejsca, oraz duża koncentracja rozbitych i zaskoczonych klęską wrześniową polskich oddziałów wojskowych spieszących na pomoc Warszawie, sprzyjały działalności podziemnej na tym terenie. Lasy kielecczyzny stały się azylem dla różnej maści partyzantów. Tu walczył i ukrywał się ze swym oddziałem pierwszy partyzant II wojny mjr Henryk Dobrzański „Hubal”. Tu działały oddziały; „Jedrusi”, Ponurego, Barabasza, Nurta, Szarego, „Wybranieccy”, Brygada Świętokrzyska NSZ, BCh, AK, GL(AL). W końcowych latach wojny walczyły tu także oddziały partyzantki radzieckiej przerzucane za linię frontu w celach dywersyjnych i wywiadowczych. Świnia Góra, Szewce, Gruszka, Wykus to tylko nieliczne, najbardziej znane miejsca na których oddziały partyzanckie stoczyły bitwy z wojskami niemieckimi.

Bodaj wszytkich mąk skosztował,

kto na nas wojsko szykował.

Pierwsze represje ze strony Niemców dotknęły ludność Polską już na początku wojny, we wrześniu 1939 roku. Szybko postępujące w głąb kraju wojska niemieckie, przekonane przez swoją propagandę o napotykaniu na aktywny i masowy udział ludności cywilnej przeciwko nim, wpadały w psychozę i mściły się na wziętych do niewoli żołnierzach polskich i ludności cywilnej. Zjawisko to dobrze charakteryzuje pierwsza  masowa zbrodnia na wziętych do niewoli jeńcach wojennych w Ciepielowie. Dnia 8 wrz.1939 roku rozegrała się tu walka między żołnierzami 74 Pułku Piechoty z Lubania Śląskiego a żołnierzami niemieckiego 15 Pułku Piechoty. Polskie oddziały walczyły dzielnie, wciągając Niemców w zasadzkę i początkowo odnosząc przewagę, jednakże nie mając żadnego wsparcia zostały otoczone i musiały skapitulować. Rozbrojonym i wziętym do niewoli żołnierzom polskim Niemcy kazali się rozebrać, pozostawiając ich tylko w bieliźnie. W ten sposób pozorowali, że zostali zaatakowani przez oddział cywilnych bandytów. Rozebranych jeńców pognali w las, uszeregowali przy drodze wzdłuż rowu i rozstrzelali. Wkrótce do Niemców dotarło, że dla honoru żołnierza większym wstydem jest być pokonanym przez cywilną bandę, niż przez regularne oddziały wojskowe. Zaczęli po sobie usuwać wszelkie ślady naruszenia prawa wojennego i reguł konwencji haskiej. Do 1950 roku zbrodnia ta była zapomniana i żyła tylko w pamięci nielicznych mieszkańców Ciepielowa. Ujrzała światło dzienne po otrzymaniu anonimowego niemieckiego maszynopisu w którym ze wszystkimi szczegółami opisana była historia potyczki Niemców z Polakami. Do maszynopisu noszącego formę żołnierskiego pamiętnika, dołączone były czarnobiałe zdjęcia przedstawiające egzekucję 300 polskich żołnierzy.

Rzeczywiste i domniemane sukcesy Wojska Polskiego, rzekome i prowokowane przez niemieckie bandy napady polskich cywilów na żołnierzy Wermachtu, a także liczne donosy, sprawiały że wkraczające wojska frontowe dokonywały pacyfikacji wisi paląc, wypędzając lub mordując jej mieszkańców. W późniejszym okresie okupacji wieś świętokrzyską spotykały innego rodzaju liczne represje; za współpracę i pomoc partyzantom, za nieprzestrzeganie narzuconych nakazów i zakazów, za chłopską niepokorność, stawanie w obronie swojego mienia. Po „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, hitlerowskie obozy koncentracyjne zapełniły się wywożonymi na pewną śmierć Żydami oraz Polakami podejrzanymi o udzielenie takiej pomocy. Osoby dające schronienie lub w inny sposób udzielające pomocy Żydom, były na miejscu zabijane lub palone żywcem. W grudniu 1942 roku za udzielanie pomocy Żydom, żywcem spalono rodzinę Kowalskich w Ciepielowie, leżącym w dawnym woj. kieleckim.

W 1943 roku nasiliły się represje związane z działalnością partyzancką. W odwecie za pomoc żołnierzom podziemia spacyfikowano i wymordowano mieszkańców Michniowa i Skałki Polskiej. W rodzinnej parafii mojej żony, oraz w sąsiadujących z nią gminami, niesławą okrył się 62 pluton żandarmerii zmotoryzowanej dowodzony przez Alberta Schustera. Dopuścił się on licznych przestępstw na ludności cywilnej Kielecczyzny. Wśród jego ofiar znalazł się wujek mojej żony. Jego nazwisko znajduje się na tablicy pamiątkowej poświęconej parafianom Nowej Słupi, którzy oddali życie za wiarę i za ojczyznę. A. Schuster jako jeden z niewielu hitlerowskich zbrodniarzy, doczekał się zasłużonej kary. Skazano go na karę śmierci. Wyrok wykonano.

Wrócąć sie i dobre lata,

Jeszczeć nie tu koniec świata.

W czasie hitlerowskiej okupacji wieś polska zapewniała możliwość schronienia i przetrwania osobom wysiedlonym i wypędzonym. Była ostoją dla jeńców, uciekających więźniów i Żydów. Tu były zakonspirowane schronienia dla odpoczywających i leczących swe rany partyzantów. Tu miała schronienie, pracowała i ukrywała się inteligencja. Chociaż ludność wiejska sama cierpiała głód, chłopski solidaryzm umożliwiał organizowanie pomocy głodującym miastom i walczącym oddziałom partyzanckim. Na barkach chłopów spoczywał ciężar: wyżywienia narodu i czynnej walki przeciwko okupantowi. ŻYWIĄ I BRONIĄ. Ta dewiza kościuszkowskich kosynierów przetrwała w chłopskiej tradycji i w ich genach do dzisiaj. Po wyzwoleniu polskim chłopom starano się narzucić i stopniowo wprowadzić obcy system gospodarczy wzorowany na sowieckich rozwiązaniach. Z tej lekcji historii chłopi wyszli zwycięsko. Byli i są przykładem patriotyzmu i walki o zachowanie polskości.

Jerzy Wnukbauma

Tego sobie właśnie życzyłem; trochę ziemi,

dom i ogród z wiosną pod rękę.

fragm. „Satyry”. Horacy

Przed ponad dwoma tysiącami lat marzeniem Horacego był; własny mały skrawek ziemi, na nim dom i ogród, a w pobliżu mały las i tryskające czystą wodą źródełko… Wkoło kwitnąca wiosna, cisza i spokój. Sielskość, anielskość. Marzenia Horacego w zasadzie nie różnią się od moich pragnień oraz żądz współczesnego zjadacza chleba. By ten cel osiągnąć, jesteśmy gotowi na wiele wyrzeczeń. Mały domek na wsi w miłej, spokojnej okolicy, w odległości około pół godziny samochodem od miasta, jest osiągalnym marzeniem dla coraz większej grupy osób. Dom na wsi to istna oaza spokoju dla niemałej rzeszy ciężko spracowanych nuworyszy. Dom jest także pierwszym warunkiem jaki stawiany jest mężczyźnie po założeniu rodziny. Później już tylko; spłodzić syna i posadzić drzewo. To żywe, dające cień, rozłożyste, zielone. Dąb, lipę jabłoń. Mnie taka sielska cisza i spokój dopinguje do zadbania o inne drzewo – drzewo genealogiczne.

Chociaż jestem niepoprawnym mieszczuchem, horacjański model życia zawieszenia między miastem i wsią, na mnie też działa. Nie mam tak daleko idących jak Horacy wygórowanych ambicji o własnym ranczu. Zbudowałem dom, spłodziłem syna, posadziłem drzewo i wystarczy. Starych drzew już się nie przesadza. Wystarczy mi tylko cisza i święty spokój. Moje marzenia dotyczą innych doznań. Od kilku lat pragnieniem moim jest naładowanie swoich akumulatorów w jakimś odludnym, cichym letnisku na nadwiślańskim Urzeczu. Z dala od miasta, zgiełku, ludzi… Tylko ja, żona i prześcigający się w dogadzaniu nam właściciele agroturystycznego ośrodka. Mój sen kończy się zazwyczaj na tym, że wschodzi słońce i nad horyzontem zaczynam dostrzegać górujące; PKiN i warszawskie drapacze chmur. Póki co „jestem w Rzymie i robię to, co robią wszyscy Rzymianie”.

Do niedawna wielkim moim marzeniem było zdobycie zdjęcia dziadka. Pragnąłem zobaczyć jak wyglądał, żył, mieszkał mój ojczysty dziadek. Byłem święcie przekonany, że ktoś z potomków jego licznych sióstr i braci zachował choćby najmniejszą dowodową fotkę podarowaną przez dziadka komuś bliskiemu „na wieczną pamiątkę”. Po cichu liczyłem na to, że zachowało się choćby jedno jedyne zdjęcie z przedwojennych rodzinnych uroczystości na których był mój dziadek. Dałem temu wyraz w felietonie zamieszczonym pięć lat temu w artykule – „Królestwo za dziadka”. Pisałem w nim, że poruszyłbym niebo i ziemię by zobaczyć nawet jego domniemany portret. Wreszcie doczekałem się. Niebo uchyliło się i spadła mi prosto z niego daleka, lecz bliska memu sercu kuzynka. W jej rodzinnych albumach nie tylko znajduje się rodzinne ujęcie na którym jest mój dziadek. Bezcenną fotografią jest też rodzinne zdjęcie na którym uwieczniona jest moja prababka z czwórką swoich dzieci. Hoc erat in votis. O to się modliłem! I w końcu zostałem wysłuchany.

Hot erat in votis. O to się modliłem. Od lat korzystam z internetowych zasobów genealogicznych, lecz dziś coraz częściej dane mi jest powtarzać za Horacym, że zostałem wysłuchany. W moim ojczystym, niekoniecznie w jego języku i często nawet nie zdając sobie sprawy, że był, żył i tworzył Flakkus zwany Horacym. Nie pamiętając o tym że cytuję już niegdyś zapisane słowa. Znajdując w internetowych genealogicznych  bazach danych co rusz to nową duszyczkę, na usta ciśnie mi się – Oto się modliłem. Tego pragnąłem. Dzięki sporej grupie fotografujących i indeksujących księgi parafialne, moim podziękowaniom wznoszonym ku Niebu nigdy nie ma końca. Co rusz przybywa nowych rekordów i w sieci pojawiają się nowe zindeksowane akty. Moim cichym marzeniem jest by odwiedzający portale genealogiczne i korzystający z usług indeksujących mieli na uwadze inne łacińskie powiedzenie – hodie mihi, cras tibi. W znaczeniu – dziś ktoś tobie, jutro ty komuś.

Jerzy Wnukbauma.